Το Dies Irae και ο κινηματογράφος

Τελείως συμπτωματικά σήμερα θα ασχοληθούμε με την πορεία ενός ρωμαιοκαθολικού ύμνου/ψαλμού, που όχι μόνο έχει επιβιώσει ως τις μέρες μας αλλά παραμένει ως έναν βαθμό ενεργό κομμάτι της μουσικής παράδοσης του δυτικού κόσμου και στην περίπτωση, που εξετάζουμε, στον κινηματογράφο αυτού. Γίνεται λόγος για τον ύμνο του θανάτου το “Dies Irae” (Οι μέρες της Οργής), το οποίο έχει κάνει πάμπολλες εμφανίσεις στα μουσικά θέματα ταινιών διαφόρων ειδών. Όλοι το έχουμε ακούσει σε μια ταινία, κάποιοι ίσως ήδη το ξέρουν κι όσοι δεν το ξέρουν, είναι πολύ πιθανό , ότι θα πουν «α ναι ρε φίλε από ‘κει είναι αυτό».

Ας πιάσουμε για αρχή εν συντομία το ιστορικό υπόβαθρο του ύμνου και πως ήρθε ως τις μέρες μας μέσω της δυτικής μουσικής παράδοσης εν ολίγοις αυτό, που λέμε «κλασική μουσική». Το Dies Irae ακόμα δεν έχει βρει τον σίγουρο δημιουργό. Η μελωδία του ύμνου υπάρχει με σιγουριά από τον 13^ο αιώνα, ενώ πηγές την θέλουν ακόμα πιο παλιά με κάποιες εξ’ αυτών να την αποδίδουν στον πάπα Γρηγόριο Ι (540-604.), προς τιμήν του οποίου δόθηκε και το όνομα στους Γρηγοριανούς ψαλμούς λόγω των μεταρρυθμίσεων, που συντελέστηκαν κατά την περίοδο του στον παπικό θρόνο. Οι στίχοι του Die irae, που περιγράφουν το τέλος του κόσμου με τη μορφή προσευχής, αποδίδονται είτε στον Tommaso da Celano (1185-1265) του τάγματος των φραγκισκανών μοναχών είτε στον λέκτορα Latino Malabranca Orsini (άγνωστο -1294). Το Dies Irae αποτελούσε μέρος της ρωμαιοκαθολικής λειτουργίας μέχρι και το 1962, οπότε και αφαιρέθηκε λόγω του τρομακτικού του περιεχομένου έπειτα από απόφαση του δεύτερου συμβουλίου του Βατικανού.

Τον 19^ο αιώνα λόγω των δραματικών αλλαγών, που συνέβησαν στην Ευρώπη, όπως ήταν η ραγδαία βιομηχανική και τεχνολογική-επιστημονική ανάπτυξη, οι μεγάλοι πόλεμοι, ο απόηχος και συνέπιες των ιδεών του Διαφωτισμού και τόσα άλλα, το Dies Irae έκανε μια δυναμική εμφάνιση αναλαμβάνοντας έναν ρόλο, τον οποίο έχει, έστω με σημαντικές διαφορές έως και σήμερα. Ο Γάλλος ρομαντικός συνθέτης Hector Berlioz στη Φανταστική Συμφωνία (Symphonie fantastique) στις αρχές του 1830 είναι το πρώτο χαρακτηριστικό παράδειγμα συνθέτη, ο οποίος θα βάλει το Dies Irae στη μουσική του. Ο Ούγγρος Franz Liszt με το Totentanz (1838-1849, Ο χορός του Θανάτου) είναι ένα άλλο παράδειγμα της εποχής, ενώ ακολούθησαν πολλοί μεγάλοι συνθέτες όπως οι Modest Mussorgsky, Johannes Brahms, Antonín Dvořák, Gustav Mahler, Gustav Holst και φυσικά ο Sergei Rachmaninoff. Το Dies Irae έχοντας πλέον όλη αυτήν την παράδοση και σημασία πίσω του πέρασε και στη μουσική του κινηματογράφου, (ξέρετε εκείνο το σύνολο ήχων, που συνόδευε τις ταινίες κάποτε και δεν αποτελούταν μόνο από δυο εμφατικές νότες στα τρομπόνια, τύμπανα να βαράνε συνέχεια και σύνθια για ατμόσφαιρα μες στην πηγαδίλα του reverb. Α και δυο-τρεις νότες στο πιάνο στην αρχή κάθε τρέιλερ). Έκανε για πρώτη φορά την εμφάνιση του στο The Citizen Kane (1941) και ακόμα πιο έντονα στο What A Wonderful Life (1946).

Αυτό ήταν μόνο η αρχή καθώς θα γίνει ίσως η χαρακτηριστικότερη μελωδία είτε ολόκληρη είτε ένα μέρος της (συνήθως η ακολουθία των πρώτων τεσσάρων νοτών της), η οποία θα χρησιμοποιηθεί αρχικά για να δηλώσει το κακό, τον επικείμενο θάνατο, τον τρόμο, την απόγνωση κτλ. κυρίως σε ταινίες τρόμου, όπως τα The Return of Dracula (1958), The Mephisto Waltz (1971), Screaming Skull (1973), The Shining (1980), Friday the 13th (1980), Poltergeist (1983) κ.α. Δεν θα μείνει όμως μόνο σε αυτό το είδος. Εν συνεχεία χάνοντας τον χαρακτήρα του ύμνου του θανάτου και αναλαμβάνοντας έναν πιο συμβολικό ρόλο θα ακουστεί σε ταινίες επιστημονικής όπως τα Close Encounters of the Third Kind (1977), Star Wars (1977) κ.α. και γενικότερα φαντασίας όπως το Lord Of The Rings: The Fellowship Of The Ring (2001) , ενώ κάνει συχνότατα εμφάνιση σε ταινίες του Tim Burtion, όπως τα Edward Scissorhands (1990), The Corpse Bride (2005), Sweeny Todd (2007). Αξίζει ακόμα να ειπωθούν δυο τελείως άσχετοι μεταξύ τους τίτλοι, που δείχνουν τη σημασιολογική βαρύτητα και αλλαγή του Dies Irae μες στον χρόνο. Ο πρώτος είναι αυτός του Seventh Seal (1957) του Ingmar Bergman, όπου έχει παρθεί μουσικά ατόφιος ο ύμνος με την πορεία μοναχών και προσκυνητών να το τραγουδά και ο δεύτερος είναι το Lion King (1994), όπου η Disney (ο Hans Zimmer για την ακρίβεια) μας έβαλε το Dies Irae, όταν ο Σίμπα πάει να γίνει μεζεδάκι για την λατρεμένη τριάδα των υαινών.

Κοιτώντας το ανεξάρτητα από το θρησκευτικό πρωταρχικό του περιεχόμενο δίχως να αρνούμαστε όμως τον συμβολικό του σκοπό, το Dies Irae αποτελεί εκτός από μια υπέροχη μελωδία, ίσως και την μακροβιότερη μουσική παράδοση στην «ποπ» κουλτούρα, όπως τουλάχιστον εκφράστηκε και εκφράζεται αυτή από τον κινηματογράφο έως τώρα.

Υ.Γ. Για όποιον ενδιαφέρεται, η εικόνα τίτλων του άρθρου είναι Η νήσος των νεκρών ( The Isle Of The Dead / Der Toteninsel) του Ελβετού συμβολιστή ζωγράφου Arnold Böcklin (1827-1901)

Διαβάστε ακόμα: